Wśród licznych nauk pomocniczych historii lokują się istotne z punktu widzenia tematu niniejszego tekstu: heraldyka czyli nauka o herbach i sfragistyka czyli nauka o pieczęciach. Sam tekst natomiast stanowi streszczenie wybranych fragmentów książek Mariana Gumowskiego¹ „Herby i pieczęcie miejscowości województwa śląskiego z 438 rycinami²” i Alfreda Znamierowskiego³ „Pieczęcie i herby Śląska Cieszyńskiego”⁴ Wydania publikacji dzieli ponad 70 lat, pierwsza z wymienionych została bowiem wydana w 1939 roku, druga natomiast w roku 2011.

     Dlaczego pieczęcie są ważne ?

     Obaj autorzy mimo różnic w podejściu badawczym za istotną uważali analizę odcisków pieczęci bądź samych zachowanych pieczęci. Znamierowski stwierdza, że odcisk pieczęci umieszczony w polu pieczęci można uznać za oficjalny symbol nadający pismu moc prawną, czyniący z pisma dokument.⁵ Gumowski uznaje istnienie pieczęci, jak również godła/herbu za wyraz funkcjonowania na danym terenie samorządu. Uważa, że te symbole czyniły miejscowość jednostką prawną czyli mającą sołectwo i radę gminy. Należy w tym miejscu zauważyć, iż Gumowski posługiwał się zamiennie terminem herb i godło. Ze stanowiskiem tym nie zgadza się Znamierowski, pisząc „(…)w XVII i XIX w. władze wsi sprawiały sobie pieczęcie, a wsie kameralne otrzymały je od Komory Cieszyńskiej, ale na żadnej z nich nie było herbu .W polu tych pieczęci były godła, które dopiero poddane heraldyzacji mogłyby stać się herbami. Heraldyzacja polega na tym, że godło rysuje się zgodnie z zasadami heraldyki, w stylizacji typowej dla sztuki heraldycznej i umieszcza w polu tarczy herbowej.”⁶ Rozbieżność stanowisk wynika, jak się wydaje, z różnic interpretacyjnych terminu herb. Pomijając w tym miejscu wspomniane rozbieżności należy wskazać, że zachowane na dokumentach odciski pieczęci i same pieczęcie nie tylko świadczyły o wiarygodności pism ale często informowały o symbolu-godle – herbie danej miejscowości. Pieczęcie ze względu na zawartość elementów na nich występujących można podzielić na trzy typy: pieczęcie napisowe, pieczęcie zawierające godło napieczętne i napis, oraz pieczęcie zawierające godło napieczętne, napis i datę wyrażoną latami. Na Śląsku Cieszyńskim w XVIII⁷, XIX i początkiem XX wieku wioski często posługiwały się pieczęciami z napisami w kilku językach np. polsko – czeskim, polsko – niemieckim, polsko – czesko – niemieckim, a nawet łacińskim⁸, częsty element pieczęci stanowił symbol graficzny, nieco rzadziej na najstarszych pieczęciach umieszczano daty wyrażone latami. Wg zestawienia sporządzonego przez Gumowskiego, Zbytków był jedną z pierwszych wsi śląskich, które już początkiem XVIII wieku posługiwały się pieczęcią świadczącą o funkcjonowaniu na jego terenie samorządu.⁹

     Podział godeł ze względu na zawarty w nich symbol graficzny wg Gumowskiego z uwzględnieniem zamiennego stosowania pojęcia godło i herb¹⁰

1. Mówione tzn. utworzone od nazw miejscowości np. cztery domy za rzeką – Zarzecze,

2. Herby/godła z wyobrażeniem narzędzi rolniczych np. pługa występującego w herbach/godłach Zabłocia, Pruchnej i Drogomyśla

3. Herby/godła z elementami wskazującymi na rolnicze zajęcia mieszkańców np. snop, kłos

4. Herby/godła zawierające symbol drzewa, pniaka, topora wskazujące na leśne zajęcia mieszkańców np. herb Zbytkowa

5. Herby/godła wskazujące na zajęcia związane z rybactwem tj. ryby, łodzie, sieci

6. Herby/godła odzwierciedlające zajęcia związane z górnictwem i przemysłem; młot, kowadło, sztolnia

7. Herby/godła wyobrażające świętych patronów i kościoły, świadczące o religijności mieszkańców

     Jak zauważa Znamierowski¹¹ i o czym doskonale wiedzą mieszkańcy miejscowości, obecnie sołectwo Zbytków nie używa żadnego herbu. Przed obchodami 630 lecia pojawienia się pierwszej wzmianki o Zbytkowie, pytanie o zasadność przywrócenia wiosce symbolu graficznego pozostaje otwarte, być może do rozstrzygnięcia w drodze uchwały na zebraniu wiejskim. W tym miejscu muszę jednak zaznaczyć (na podstawie bardzo powierzchownej orientacji), że wbrew pozorom, tego rodzaju procedura może być skomplikowana i długotrwała.

Poniżej zamieszczam skany stron książek zawierające zdjęcia i rysunki pieczęci oraz godeł naszej wsi wraz z opisem i wyszczególnieniem dokumentów, które obaj autorzy analizowali w celu ustalenia najstarszych pieczęci i symboli graficznych używanych w dawnych wiekach przez samorząd gminny Zbytkowa.¹² 

Anna Szczypka – Rusz

.