Dawniej, kiedy jeszcze nie było ulic w Zbytkowie, wśród starszego pokolenia funkcjonowały zwyczajowe nazwy miejsc (niektóre z nich stosowane są do dziś). Korzystając z uprzejmości i wiedzy mieszkańców wioski oraz własnych doświadczeń, sporządziłam poniższe, pewnie niekompletne, zestawienie.

Wieś – centralna, gęściej zabudowana część miejscowości (dziś ul. Starowiejska), w której znajdowały się większe gospodarstwa rolne (w niektórych były nawet dziywki, czyli służące). Tam też stała znana w okolicy gospoda u Gałuszki (szynk).

Chałupy (gwar. Chałpy) – rzadziej zabudowana północno-zachodnia część wsi (może ta biedniejsza?), w której stało niegdyś tylko kilka „chałp”; dziś półoficjalna nazwa tej części Zbytkowa.

Zrąb – pola ciągnące się wzdłuż leżącego na granicy Zbytkowa i Jarząbkowic lasu zwanego Borem. Swą nazwę prawdopodobnie zawdzięczają wyrębowi lasu pod uprawę ziemi (zrąb – całkowity wyrąb drzew na jakimś obszarze). Prowadzi do nich droga koło starej strażnicy i dawnego kółka rolniczego (obecnej siedziby firmy Accord).

Borki – oficjalna nazwa południowo-wschodniej części Zbytkowa leżącej po drugiej stronie drogi DK81, pomiędzy ul. Wspólną a Cieszyńską w Strumieniu; nazwa pochodzi od lasu (boru) porastającego niegdyś ten teren.

Hynek – ciek wodny, potok płynący z Bzia aż do przepompowni w Strumieniu. Mianem Hynek (Hynki) nazywano też położone nad potokiem łąki na pograniczu Zbytkowa i Strumienia (ciągnące się od stawu Kępnego, wzdłuż ul. Turystycznej aż za tory kolejowe i dalej w kierunku przepompowni).

Bielinek – obszar leżący po lewej stronie ul. Sportowej (idąc od Starowiejskiej); kiedyś było tam pole państwa Pisarków, dziś – pastwisko dla krów państwa Lapczyków.

Widłok – pola rozciągające się po prawej stronie ul. Sportowej, od Flaczkowych Goi aż do państwa Czyżów (wcześniej Stokłosów i Staroniów). Istnieje podejrzenie, że kiedyś znajdował się tam staw, od którego wzięła się nazwa pola (o czym mogą świadczyć przebiegające w pobliżu groble). A może nazwa pochodzi od widłaków – zimozielonych roślin zarodnikowych?

Łążek – pola leżące nad Kępnym, ciągnące się wzdłuż ul. Sportowej, od państwa Czyżów aż po Kolonię Pawłowicką. Nazwa prawdopodobnie pochodzi od słowa łęg (podmokła łąka, las liściasty).

Flance – tak nazywano młody las posadzony nad stawem Kępnym, na Łążku (flance – sadzonki).

Dębina – obszar pomiędzy stawami Kępnym i Okrągłym, administracyjnie należący do Pawłowic, ale mentalnie i geograficznie związany ze Zbytkowem. W Dębinie mieściła się kiedyś, popularna także wśród „cysaroków”, gospoda u Maloska (poprzedni właściciel – Zorymba/Zaręba?).

Tyczónka – droga prowadząca od państwa Królów w stronę Jarząbkowic i Golasowic (obecnie część ul. Wyzwolenia). Prawdopodobnie nazwa powstała w czasie, gdy wytyczano drogę powiatową łączącą powiat cieszyński z powiatem pszczyńskim (tyczyć – przestarzale wytyczać drogę).

Wołek – dziś ul. Rycerska, dawniej wąski wydeptany chodniczek prowadzący od starej strażnicy do państwa Stokłosów (później Strządałów); swą nazwę zawdzięczał prawdopodobnie temu, iż znajdował się nieco wyżej niż reszta wsi, na „wołku”, czyli na wale.

Wdowia – dawna, nieoficjalna nazwa obecnej ul. Turystycznej wywodząca się z faktu, że jeszcze w latach siedemdziesiątych na pięć stojących tam domów – w trzech mieszkały wdowy.

Kostka – skrzyżowanie prowadzącej do Strumienia tzw. nowozbytkowskiej drogi z trasą szybkiego ruchu (obecnie DK81); swą nazwę zawdzięczało kostce brukowej, z której wybudowana była ta wówczas jeszcze jednopasmowa droga łącząca Katowice z Wisłą.

Płonkówka – tak nazywano duże gospodarstwo rolne należące niegdyś do majora Józefa Płonki. Wcześniej było ono częścią majątku ziemskiego (zwanego Folwarkiem lub Dworem), którego dobra rozparcelowano po likwidacji Komory Cieszyńskiej po I wojnie światowej. Zabytkowe zabudowania folwarku, których wiek oszacowano na ok. 200 lat, znajdują się nieopodal w/w „Kostki”. Obecnie Płonkówka to oficjalna nazwa tej części Zbytkowa zaznaczana również na mapach. (Więcej na ten temat na stronie solectwozbytkow.pl w artykułach pani Anny Szczypki-Rusz – wnuczki Józefa Płonki).

Bierskówka – przed II wojną światową jedno z większych gospodarstw w Zbytkowie należące do rodziny Bierskich; przejęte w 1938 r. przez Bank Rolny, podzielone i sprzedane nowym właścicielom. Jednym z nich był pochodzący z okolic Żor Foks (imię nieznane), który na co dzień nie mieszkał w Zbytkowie, ale miał tu swojego zarządcę. Pozostałe części kupili państwo Staroniowie i Krzempkowie. Foks sprzedał później swe gospodarstwo rodzinie Szmajduchów (też spod Żor). Kolejnymi nabywcami byli, przesiedleni z zalewanego pod zbiornik goczałkowicki Zarzecza, państwo Orawcowie. Potem gospodarstwo (znajdujące się przy ul. Wyzwolenia, nieco w głębi, naprzeciwko krzyża) przeszło w ręce państwa Kuboszków.

Foksowe – to pola będące niegdyś własnością Foksa; rozciągały się po lewej stronie obecnej ul. Wyzwolenia, od kaplicy aż po Jarząbkowice (po tzw. pański pola, czyli pola na Podborzu należące do PGR-u). Na Foksowe dojeżdżało się polną drogą koło państwa Śleziaków lub drogą koło geesowskiego sklepu (obecnie ul. ks. Kojzara i sklep ABC). Na skraju tej drogi stał przydrożny krzyż przeniesiony później kilkadziesiąt metrów dalej – na działkę państwa Orawców. Na dawnym Foksowym stoi m.in. nowo wybudowany kościół. Foksowe obejmowało także pola po prawej stronie ul. Strażackiej – od domu państwa Kuboszków aż do państwa Omozików.

Chudzieczkówka – niegdyś gospodarstwo państwa Chudzieczków leżące na dawnej granicy austriacko-pruskiej (na końcu obecnej ul. Sportowej). Jeszcze do tej pory na skraju drogi można zobaczyć betonowe fundamenty domu Chudzieczków, którzy podobno po wojnie wyjechali do Niemiec.

Barchańskówka – leżące obok Chudzieczkówki, po drugiej stronie drogi, gospodarstwo państwa Barchańskich (tam, gdzie stoi dom państwa Szemików).

Gałuszkówka – gospodarstwo państwa Gałuszków – właścicieli stojącej w centrum wsi gospody, do której chodziło się na „muzyke”, czyli słynne w okolicy zabawy taneczne. W latach sześćdziesiątych mieściło się tam przedszkole (przeniesione później do domu państwa Staroniów). W budynku dawnej gospody przy ul. Starowiejskiej mieści się teraz firma Domet.

Czechówka – skąd nazwa, nie wiadomo. Może to było gospodarstwo należące do rodziny Czechów? A może Czechówka to nazwa gospody, która stała tam przed wojną? Podobno jej właścicielem był potem Szmajduch. Gospoda stała równolegle do drogi na Chałpy (w miejscu, gdzie dziś znajduje się dom państwa Królów); ponoć jesienią pod jej szczytem składowano„kwaki” (brukiew), którymi czasami bili się podpici goście. Gospoda u Szmajducha była obowiązkowym punktem „postoju” niektórych gospodarzy jadących z końmi na pole (lub z powrotem). W 1939 r. na Czechówce mieszkały Żydówki, które zostały wywiezione przez Niemców i już nie wróciły. W czasie wojny dom został spalony. Od Szmajducha nabyli go państwo Stryczkowie, a potem Królowie.

Flaczkowe Goje – dwa laski państwa Flaczków: jeden obok ich domu przy ul. Sportowej, drugi – na granicy Zbytkowa i Golasowic, w pobliżu ul. Długiej.

Szymoszkowe Goje – lasek państwa Szymoszków (dziś Królów) i Kuboszków rosnący po lewej stronie drogi do Golasowic (Tyczónki).

Stoweczek – kawałek pola w kształcie trójkąta (na początku Tyczónki, po jej lewej stronie) należący wcześniej do państwa Kojzarów. Prawdopodobnie był tam kiedyś staw, co sugeruje nazwa.

Stowek – mały staw przy ul. Sportowej, koło domu państwa Flaczków; dziś zbiornik przeciwpożarowy oraz miejsce wędkowania chłopców.

Kympni (niem. Kempny-Teich) – gwarowa nazwa stawu leżącego pomiędzy Zbytkowem a Pawłowicami; dziś staw Kępny (prawdopodobnie od słowa kępa, choć niektórzy wywodzą jego nazwę od nazwiska założyciela, którym był podobno jakiś Kępny/Kempny?). Staw do późnych lat osiemdziesiątych był miejscem letnich kąpieli nie tylko zbytkowian, ale i mieszkańców okolicznych miejscowości (sama pamiętam to błoto między palcami, pijawki i towarzystwo łaskoczących w pięty żab i ryb). Nad brzegiem wypoczywali nawet wczasowicze z Górnego Śląska, którzy na łące państwa Pachułów rozbijali namioty.

Grobla – wał nad Kępnym, gdzie chodziło się na spacery i „plażowało” w promieniach słońca.

Kanał Strumieński – kanał wypływający z Kępnego przy tzw. sitach; nad kanał chłopcy chodzili łowić podbierakiem małe rybki (obecnie to miejsce jest „zarurowane”).

Cypel – po zachodniej stronie Kępnego; wcinający się w staw ostrym klinem kawałek lasu, gdzie rosło dużo poloków (koźlarzy czerwonych).

Brzózki – brzozowy zagajnik na skraju lasu nad Kępnym (część Łążka), gdzie rosły dorodne kozoki i prawoki (koźlarze i prawdziwki), tam też chodziło się zażyć kąpieli i poleżeć na kocu w cieniu drzew.

Lipki – pas zieleni po zachodniej stronie ul. Strażackiej (od państwa Królów do państwa Omozików), na którym rosną lipy.

Miejsca i obiekty, o których także warto wspomnieć

Pidło – przed wojną drewniana, potem betonowa budowla hydrotechniczna nad Kępnym służąca do regulacji poziomu wody w stawie; w lecie miejsce spotkań i zabaw. Aktem odwagi? było skoczyć z pidła na główkę, co czynili głównie młodzi chłopcy, popisując się przed dziewczętami i przed sobą nawzajem.

Sita – metalowa budowla hydrotechniczna również służąca do spiętrzania i regulowania przepływu wody w stawie, łącząca Kępny z Kanałem Strumieńskim. Swą nazwę zawdzięczała metalowym kratom (sitom), które zapobiegały wypływaniu ryb ze stawu. Sita, podobnie jak pidło, były miejscem spotkań i wypoczynku.

Grobla – niektóre drogi nazywane były groblami, gdyż prawdopodobnie leżały nad licznymi niegdyś w Zbytkowie stawami. Przykładem może być ul. Akacjowa, która podobno kiedyś rzeczywiście była groblą (wg rodzinnych opowieści w miejscu, gdzie mieszkali moi dziadkowie – Gertruda i Paweł Hanzlowie – był niegdyś staw zasypany później ręcznie przez nieznanego z imienia przodka, który przywoził ziemię taczką).

Owrotnik – miedza pomiędzy polami służąca do zawracania (gwar. nawracanio) konia z pługiem podczas orki (na niej pasło się też krowy).

Kaczok – stawek znajdujący się niemal przy każdym domu (często była to dziura pozostająca po wydobyciu gliny na wykonywane własnoręcznie cegły). W kaczokach pływały kaczki i gęsi, a także pojono w nich konie i krowy.

Gepel (kierat) – zespół kół zębatych poruszany przez chodzące po okręgu zwierzęta (konie lub krowy), napędzający za pomocą wału przegubowego maszyny znajdujące się w stodole (np. sieczkarnię, młockarnię czy wialnię). Kierat znajdował się przed stodołą państwa Niklów – Marty i Józefa (który w 1945 r. był wójtem Zbytkowa). Dziś w tym miejscu mieszkają państwo Masztalerzowie, wcześniej Bojkowie. Drugi kierat, o którym mi wiadomo, znajdował się przy młynku u państwa Staroniów, kolejny koło stodoły państwa Strządałów przy ul. Malinowej.

Młynek – niewielki młyn wiatrowy z metalowymi skrzydłami poruszającymi żarna, czasem napędzany również kieratem; stał niegdyś na Chałpach, na skraju obecnej ul. Akacjowej, w ogrodzie państwa Staroniów („fojta” Ludwika i jego żony Łucji; później Kopoczków). W młynku można było zemleć zboże na mąkę i tzw. szrót (śrutę).

Kuźnia – budynek przeznaczony do prac kowalskich, przyłączony do domu mieszkalnego państwa Żurów na Chałpach (przy ul. Strażackiej). Kowalem był Alojzy Żur (ojciec), do którego gospodarze jeździli podkuć konie.

Grażyna Gądek

PS Serdecznie dziękuję wszystkim osobom, od których pozyskałam powyższe informacje (nazwiska alfabetycznie): Franciszkowi Brandysowi, Czesławowi Czakonowi, Bogusławie i Wiesławowi Kawom, Helenie i Antoniemu Klepkom, mojej mamie Zofii Kojzar, Helenie Król, Marii Król, Janowi Kuboszkowi, Władysławie Kuboszek, Jerzemu Omozikowi, Otylii i Ignacemu Pajorom, Annie Pisarek, Cecylii Skowron, Emilii Sender, Annie Szczypce-Rusz i Barbarze Szczypce. Uprzejmie proszę Szanownych Czytelników o ewentualne poprawki lub uzupełnienia. GG