Na tym świecie pewne są tylko śmierć i podatki.

Benjamin Franklin

.

         Podatki pod różnymi postaciami są niemal tak stare, jak ludzkość. Ostatnio wpadł mi w ręce „Urbarz Państwa Skoczowsko – Strumieńskiego z 1621 roku.”. Opracowania dokonał i wydał wespół z Towarzystwem Miłośników Skoczowa, dr Wacław Gojniczek, historyk – archiwista.¹

         Ale zacznimy od początku. Urbarz jest to księga zawierająca spis majątku właściciela ziemskiego oraz powinności, głównie pańszczyźnianych, jego poddanych. Urbarze prowadziły cesarstwa, królestwa, księstwa, ziemie, ordynacje czy miasta. W Polsce występowały od XV wieku do końca XVIII. Urbarze są źródłami informacji dla historyków². Innymi słowy urbarz to księga gospodarcza.

         Odczytanie oryginalnych zapisów któregokolwiek urbarza przez amatora takiego jak ja, jest nie do przeskoczenia. Dzięki autorowi wymienionego opracowania ten problem można skreślić z listy przeszkód. Pozostaje zmierzyć się w miarę możliwości z archaicznym językiem zapisu. Korzystając z uwag autora, ze słownika staropolszczyzny, słownika czeskiego, jako takiej znajomości gwary oraz domysłów, udało się w przybliżeniu odczytać informacje dotyczące Zbytkowa u schyłku panowania Piastów Cieszyńskich.

         Zapis zaczyna się następująco: „Wes Zbytkow. Prziteg wsy gest folwark Postaweny y Stodolami a ginym budunkom”³ czyli Wieś Zbytków. Przy tej wsi jest folwark z pobudowanymi stodołami i innymi budynkami. Dalej dowiadujemy się, że do tego folwarku należą dwie „kuchynne Zahrady”. Pytanie czy kuchynne Zahrady to budynki mieszkalne? W zagrodach jest „wsseligaky dostatek od kapusty a ginych Potrzeb gest, a se Rodi” Potrzeba jest tu rozumiana raczej jako żywność. Czyli żywności jest pod dostatkiem, być może w związku z urodzajną ziemią? Można wykosić do „niekolika Sstwrtni” – niekolik, zaimek liczebny nieokreślony, zastępuje niewielką liczbę: kilka, parę (z czes. nékolik)⁴ Pojawia się w tekście miara – ćwiertnia. Pole można wykosić do kilku ćwiertni a jeszcze pozostaje trawy dla dobytku pod dostatkiem. Od dóbr i plonów pobiera się opłatę 10 zł

         Na tym folwarku na zimę wysiewa się żyto (Ržy, „po naszymu” np. reżno słoma), owies i inne „Jarziny”. Jarziny raczej od roślin jarych. I jeszcze pozostaje rola na kilka „maldru” (małdr miara zboża w dawnej Polsce) na trawę i pastwiska. Od zimowego „obili”/zboża (tak mówiła jedna z moich babć!) pobiera się 291 zł

Przy tym folwarku chowa się bydło rogate „nini”/aktualnie 12 krów po 3 zł. Uczyni to 36 zł. A innych zwierząt drobnych i owiec jest dużo. Chować można do 20 krów. Siano zwozi się ze strumieńskich łąk. Chowa się tam teraz „klisny”/klacze. Siedlacy są zobowiązani pracować końmi na ziemiach folwarku i wykonywać inne prace. Zagrodnicy – piesi robotnicy obok siedlaków powinni pracować przy żniwach i sianokosach/„seczeni trawy” (pańszczyzna). „Przy seczeni trawy dawa se gim Starwa”. Słowo starwa może oznaczać dietę, jakieś wynagrodzenie. 

„Plat Peniezyteg z teg wsy A gine Podatki”/Opłaty pieniężne z tej wsi i inne podatki

         W Zbytkowie mieszkało 3 siedlaków (siedlak, duży gospodarz), sądząc po wysokości podatku największym gospodarzem był Gurek Kurek czyli Jurek Kurek. Płacone przez niego podatki prawdopodobnie roczne to:

„Na St. Girzi”/ na św. Jerzego czyli na wiosnę 24 gr

„Na St.Michal”/na św. Michała czyli na jesień 24 gr

„Slepicze”/kury – 4

„Wagecz”/jajek – 30

Sszymek Gaunska i Matuss Czepanie, prawdopodobnie mniej zasobni, płacili po 18 gr na św. Jerzego i św. Michała i podobnie jak Jurek Kurek po 4 kury i po 30 jajek

Poza siedlakami w Zbytkowie mieszkało 9 zagrodników: Faykis, Kuba Placzek, Michna – płacili po 18 gr wiosną i jesienią oraz po 2 kury i 15 jajek. Natomiast przy nazwisku Adama Kuny jest informacja że „Zahradnik w nowie Ustaweny”/nowy zagrodnik, na starej zagrodzie?? zobligowany do zapłaty wiosną i jesienią po 12 gr, Ssymek Polaczek „nowy zahradnik”(czyżby pojawiła się w Zbytkowie nowa zagroda?)⁵ płacił po 12 gr dwa razy do roku, od 2 – 4 kur i od 15 – 30 sztuk jajek. Pozostali, Adam Zygma, Klimek Radiegek, Ssymek Kara, płacili po 12 gr dwa razy w roku oraz po 2 kury i 15 jajek. W urbarzu pojawia się jeszcze nazwisko jednego mieszkańca Janka Kassy/Kaszy z następującym zapisem „Foyt ten haynem gest Platu dawa 2 zł 18 gr” Czy Kasza był wójtem Zbytkowa? I pełnił funkcję gajowego?. Placi 2 zł 18 gr. Wg wyjaśnień autora w dokumencie dopisano kilka lat później uwagę „Neni Heynym na Panski Chodi dawa Platu”/nie jest gajowym pracuje na pańskim polu i płaci na św. Jerzego i św. Michała po 9 gr, 2 kury i 30 jajek.

Suma rocznych opłat 9 zł 12 gr, 28 kur po 3 zł, co daje 2 zł 12 gr, jajek 3 kopy 15 sztuk po 5gr – 16 gr 3 [h] halerzy ?

         Poza tym w Zbytkowie były „rybniki”/stawy, wymieniono 13 tj. Malpon, Bruzowski, Bielina, Widlacz, Widrowski, Zaguncze, Zygowski, Szultowski, Broznowski, Guldowski Mały, Goldowski drugi, Zagunczowski Mały i Mały Kurkowski. Do stawów wpuszczano na odrost kroczka/narybek. Zapis o stawach zawiera zdanie, które trudno zinterpretować „Gsau Take Powinni Sedlaczy, Zahradniczy, u Komorniczy Przasti yako y gine wesnicze Przizy Sstuku darmo, a gednu za Penize. 12 Sstuk Poklada se Uzitku – 3 zł” czy oznacza to, że Siedlacy, zagrodnicy, komornicy i inni wieśniacy są zobowiązani oddać (ile? jedną sztukę?) za darmo a jedną mogli sprzedać?. 12 sztuk składa się na dobro/wartość 3 zł.

Wnioski, spekulacje i przypuszczenia czyli całkowicie nienaukowo.

Około 1621 r. w Zbytkowie było 3 siedlaków, 9 zagrodników, nieokreślona liczba osób zamieszkująca folwark i być może komornicy oraz inna ludność wiejska. Zakładając, że rodzina składała się przeciętnie z 5⁶ osób, a służba folwarczna liczyła do 10 osób można spekulować, że w Zbytkowie mieszkało ok. 50 – 70 osób. Uprawiano zboża jare i ozime, w tym żyto i owies, hodowano drób oraz ryby. Mieszkańcy byli obciążeni podatkami w pieniądzu i w naturze – kury, jajka. Odrabiali też pańszczyznę na pańskim polu. Folwark należał do domeny książąt cieszyńskich, wchodził w skład klucza skoczowsko – strumieńskiego. Hodowano w nim bydło (mleko, masło, śmietana, sery), konie (siła pociągowa), owce, drobny inwentarz (mięso, jajka) w związku z czym koszono i suszono trawę. Konie/klacze wypasano na strumieńskich łąkach. Majątek miał charakter rolno – hodowlany. Prawdopodobnym wydaje się, że w Zbytkowie przed 400 laty było 14 domostw (12 siedlaczych i zagrodniczych plus 2 kuchynne zagrody w folwarku), dwie folwarczne stodoły i jedno większe lub kilka mniejszych pomieszczeń, przeznaczonych dla bydła, koni, owiec i drobnego inwentarza. Nie wiadomo czy więksi gospodarze mieli stodoły. Posługiwano się miarami obcymi współczesnym, takimi jak: cztwrtnia/ćwiertnia – miara objętości, małdr – miara zboża, kopa – 60 sztuk. Pieniądze: złoty, grosz, halerz.

Anna Szczypka – Rusz