Współczesny świat naszych dziadków i pradziadków politycznie i militarnie był podzielony na dwa bloki tzw. Trójprzymierze (Cesarstwa Austro Węgierskie, Niemieckie i Królestwo Włoch, później Imperium Tureckie) oraz Trójporozumienie (Francja, Anglia i Imperium Rosyjskie). Rosnące napięcie pomiędzy blokami osiągnęło apogeum po zamachu w Sarajewie 28 czerwca 1914 roku – wybuchła I wojna światowa. Austro Węgry ogłosiły mobilizację poborowych i rezerwistów, poddanych cesarza. Polacy w tej sytuacji dostrzegli szansę dla niepodległości. Nie wchodząc w tłumaczenie zawiłości różnic zapatrywań środowiska polskiego na kwestie miejsca i roli rodaków w walce, należy podkreślić, że zdecydowano o powołaniu Legionów Polskich jako części armii austriackiej. Początek Legionom dała Pierwsza Kompania Kadrowa, następnie sformowano dwa legiony: wschodni i zachodni, a z nich powstały I, II i III Brygada.
Wielu mężczyzn z różnych zakątków ziemi cieszyńskiej zgłosiło swój akces do Legionów. Pod koniec sierpnia i we wrześniu 1914 roku w Parku Sikory (obecnie Czeski Cieszyn) formował się z ochotników Legion Śląski. Organizację zrywu niepodległościowego przypisuje się Hieronimowi Przepilińskiemu i Feliksowi Hajdukowi z Cieszyna, Józefowi Lebiedzikowi z Piotrowic koło Frysztatu, Janowi Łyskowi z Jaworzynki, Michałowi Zabdyrowi z Nawsia, Karolowi Siwkowi z Suchej Górnej, Józefowi Płonce ze Zbytkowa i Zygmuntowi Zajchrowskiemu z Polskiej Ostrawy 1 Park Sikory zamienił się na kilka tygodni w obozowisko, organizowano wojskowe życie wg ściśle ustalonego harmonogramu dnia obejmującego m.in. strzelanie , szermierkę, ćwiczenia polowe, musztrę, marsz, instruktaż aż po symulację potyczek w terenie.2
21 września Legion Cieszyński w liczbie ok. 400 mężczyzn po uroczystych pożegnaniach przemaszerował z rynku do dworca kolejowego i wyruszył pociągiem do Mszany Dolnej.3
W 3 pułku piechoty 30.10.1914 – 31.01.1915
Do Mszany Dolnej przed Ślązakami przybyła część obsady Legionu Wschodniego sformowanego we Lwowie, a rozwiązanego 21 września 1914 roku wskutek odmowy złożenia przysięgi na wierność cesarzowi Austro – Wegier i w związku z przewagą armii rosyjskiej na froncie. Żołnierze rozwiązanego Legionu Wschodniego, Legion Cieszyński i ponad 500 Podhalan 26.X.2014 r. złożyło przysięgę wojskową. Cieszyniacy zostali wcieleni do 3 pułku piechoty, który stanowił część większej formacji – późniejszej II Brygady Legionów. Józef Płonka od 14.08.1914 – 30.10.1914 pełnił funkcję dowódcy plutonu w stopniu kaprala w drużynie śląskiej.
1 października 1914 r. 3 pułk pod dowództwem podpłk. Józefa Hallera wyruszył na pogranicze Węgier do walk z górskimi oddziałami rosyjskimi. Początkiem października 3 pułk walczył w okolicach Marmaros-Sziget, w drugiej połowie miesiąca formacje rzucone w Karpaty, przystąpiły do forsowania Gorganów, pasma górskiego w łańcuchu Karpat (aktualnie Ukraina) budując trakt dla przemarszu głównych sił uderzeniowych. W ciągu 5 dni legioniści, kompania węgierska i robotnicy leśni wyrębywali drzewa, budując z okrąglaków 7 km drogi z 28 mostami. Trasa została nazwana Drogą Legionów, na przełęczy legioniści postawili 7 metrowy krzyż z napisem wyrzeźbionym przez rzeźnika z Krakowa Adama Szanię
Młodzieży polska,
patrz na ten krzyż !
Legjony polskie,
dźwignęły go wzwyż
Przechodząc góry,
lasy i wały
Do Ciebie Polsko
i dla twej chwały.4
Wybudowanym traktem wojsko przesuwało się pod Rafajłową , Zieloną, Pasieczną i Nadwórną (Ukraina) odnosząc zwycięstwa nad wojskiem rosyjskim. 29 października jednostki wojskowe przesunęły się w kierunku Mołotkowa (wsi leżącej 10 km od Nadwórnej). W tym miejscu odbyła się jedna z najkrwawszych bitew stoczonych przez 2 i 3 pułk piechoty Legionów, w którym poległo ok. 200 legionistów. Duże straty poniosła kompania śląska Po klęsce pod Mołotkowem bataliony legionowe wycofały się do Rafajłowej i Zielonej. Końcem października kończy się pierwszy okres służby Płonki w 3 pułku.
Od 01.11.1914 do 31.01.1915 Józef Płonka pełnił funkcję zastępcy dowódcy plutonu w oddziale zapasowym kpt. Andrzeja Galicy 5 stacjonującym w Bystrzycy i wchodzącym w skład Kadry Legionów Polskich wraz ze Szkołą Podchorążych Legionów Polskich w Jabłonkowie i Departamentem Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego w Nawsiu 6. Od 1 lutego do 23 maja kapral podchorąży Józef Płonka 7 kształcił się w Szkole Podchorążych najpierw Marmaros Sziget pod dowództwem kpt Albinowskiego, później w Kamieńsku. Szkoła Podchorążych przy dowództwie Legionów Polskich powstała w październiku 1914 roku w Krakowie, ewakuowana do Jabłonkowa (akt. Zaolzie) następnie do Marmaros Sziget (Węgry), ostatecznie przeniesiona do Kamieńska (akt. woj. łódzkie, pow. Radomsko). Ukończył także szkołę karabinów maszynowych oraz kurs szturmowy w Baranowiczach (Białoruś). 23 maja 1915 r. jako dowódca trzeciego oddziału karabinów maszynowych, później kompanii karabinów maszynowych, początkowo w stopniu chorążego, a od maja 1916 roku w stopniu podporucznika, służył w 4 Pułku Legionów Polskich. Na tym stanowisku pozostawał do 30 sierpnia 1917 roku.
Józef Płonka z narzeczoną, Marią Masztalerz (z lewej) oraz siostrą Marii, Julianną, Mężczyzna z prawej nierozpoznany.
W 4 pułku piechoty 23.05.1915 – 30.08.1917
W maju 1915 r sformowano w okolicach Piotrkowa Trybunalskiego III Brygadę Legionów. W jej skład wchodziły 4 i 6 pułk piechoty, 2 szwadrony kawalerii i bateria dział. Formację tworzyli głównie żołnierze Batalionu mjr Andrzeja Galicy oraz nieprzeorganizowani oficerowie i żołnierze II Brygady. Komendę nad 4 pułkiem objął mjr Bolesław Roja. Przy pułku funkcjonował oddział saperów, karabinów maszynowych, telefoniczny i sanitarny 8. Pułk przeszedł chrzest bojowy pod Jastkowem (woj. lubelskie). Podczas trzydniowej bitwy pułk poniósł duże straty, wypierając Rosjan w rejon Brześcia nad Bugiem (akt. Białoruś).Następnie wojsko przerzucono na Wołyń (Kowel Ukraina), gdzie w sierpniu czwartacy ze względu na sytuację i warunki, prowadzili wojnę partyzancką. W okolicach Hulewicz po 8 dniowej batalii ponieśli klęskę. We wrześniu legioniści działali w okolicach Koszyszcz wspierając front austriacki. Ataki Rosjan zmusiły żołnierzy do prowadzenia działań obronnych. 1 .10.1915 został śmiertelnie ranny porucznik Józef Klisiewicz, dowódca oddziału karabinów maszynowych 4 pułku piechoty, 9 kompanii 3 batalionu 9. Dowództwo po Klisiewiczu objął Józef Płonka. Pod koniec listopada front przesunął się pod Kostiuchnówkę, a w grudniu 1915 r pod Optowę, gdzie pozostawał do lipca 1916 roku. Toczyła się wojna pozycyjna. W ciągu pół roku zorganizowano nie tylko system umocnień i obozowisko, podnoszono poziom wyszkolenia ale podejmowano też działalność kulturalno-oświatową (biblioteki, chór, kinematograf, wydawano czasopisma, uprawiano sport itp) a początku lipca Rosjanie zaczęli wykazywać wzmożoną ruchliwość. 4 lipca doszło do natarcia rosyjskich wojsk, odpartego przez legionistów. Ostatnim bojem pułku były sierpniowe zmagania pod Rudką Miryńską, które zakończyły szlak bojowy 4 pułku piechoty Legionów.10
Ponownie w 3 pułku piechoty 30.08.1917- 15.02.1918 Polski Korpus Posiłkowy
20.09.1916 r. Legiony skierowane do Baranowicz przeformowano na Polski Korpus Posiłkowy. 5 listopada 1916 roku w Warszawie i Lublinie proklamowano powstanie Królestwa Polskiego. Pomysł zrodził się w pszczyńskim zamku,ówczesnej siedzibie Wilhelma II . Obietnica odrodzenia państwa polskiego sygnowana przez dwóch cesarzy miała przekonać Polaków do dalszej walki po stronie państw centralnych. Koncepcja królestwa w dużej mierze niejasna, zakładała pełne uzależnienie od obu mocarstw, przede wszystkim w kwestii podległości powołanej do życia armii polskiej. Kilka dni po ogłoszeniu aktu zainicjowano akcję werbunkową do wojska, to posunięcie odsłoniło faktyczne pobudki obietnicy utworzenia Królestwa Polskiego. W styczniu 1917 r. powołano do życia Tymczasową Radę Stanu Królestwa Polskiego, stanowiącą namiastkę rządu. W skład Rady Tymczasowej wszedł m. in. Józef Piłsudski obejmując tzw. referat wojny. Kiedy 10 .04.1917 r Austriacy oddali byłe Legiony pod niemieckie dowództwo i ponownie przeformowano je z Polskiego Korpusu Posiłkowego w Polnische Wermacht (Polską Siłę Zbrojną), żądając złożenia przysięgi na wierność cesarzowi niemieckiemu, Piłsudski dostrzegł w zaistniałej sytuacji szansę na oderwanie od państw centralnych. Na polecenie Komendanta większość legionistów I i III Brygady odmówiła złożenia przysięgi 9.07.1917 r., nastał tzw. kryzys przysięgowy. Legiony rozwiązano, buntowników internowano, oficerów osadzono w obozie w Beniaminowie, szeregowych w Szczypiornie. W lipcu aresztowano także Józefa Piłsudskiego, później Kazimierza Sosnkowskiego, osadzając ich w twierdzy w Magdeburgu.
Odmienne od Komendanta Piłsudskiego stanowisko przyjął generał Haller. Nie chcąc dopuścić do likwidacji polskich oddziałów, zdecydował o złożeniu przyrzeczenia przez żołnierzy II Brygady. W następstwie tego aktu II Brygadę jako składową Polskiego Korpusu Posiłkowego skierowano do walk z Rosjanami na Bukowinę. Płonka w stopniu podporucznika dowodził pierwszą kompanią karabinów maszynowych w 3 pułku piechoty Polskiego Korpusu Posiłkowego.
Rosja carska przystąpiła do I wojny światowej słabo przygotowana. W wyniku poboru wyludniły się wsie, brak rąk do pracy na roli spowodował spadek produkcji, nastał głód. Car Mikołaj II nie decydował się na wprowadzenie reform. Trudna sytuacja wewnętrzna mocarstwa spowodowała wzrost niezadowolenia, narastały nastroje rewolucyjne. Bolszewicy dzięki m. in. skutecznej propagandzie zaczęli zdobywać poparcie. Wybuchały lokalne strajki. W końcu Rosję ogarnął strajk powszechny, doszło do wybuchu rewolucji lutowej i abdykacji cara. W listopadzie 1917 r. nastąpił przewrót bolszewicki, wybuchła rewolucja październikowa. Po objęciu władzy przez bolszewików Rosję ogarnęła wojna domowa. Końcem 1917 r w Brześciu nad Bugiem toczyły się rozmowy pomiędzy przedstawicielami państw centralnych i bolszewikami z udziałem reprezentantów Ukraińskiej Republiki Ludowej, uwieńczone podpisaniem 9.02.1918 r traktatu brzeskiego. Dotyczył on uznania niepodległości URL (proklamowała autonomię 25.01.1918 r. popadając w konflikt zbrojny z bolszewikami) i przyznania jej etnicznie polskich ziem tj części Podlasia i ziemi chełmskiej. Skomplikowana sytuacja na wschodzie u schyłku I wojny światowej przełożyła się na postawy społeczeństwa polskiego. Powszechnie uważano, że ten akt polityczny niweczy szanse na odzyskanie niepodległości, oceniano go jak kolejny rozbiór. Do dowództwa i żołnierzy II Brygady informacje o traktacie dotarły w kilka dni po jego zawarciu. Sztab rozpatrywał różne warianty działań w zaistniałej sytuacji. Ostatecznie zdecydowano się na przełamanie frontu, przejście na stronę rosyjską i szukanie kontaktu z polskimi formacjami powstającymi w Rosji.
Przed północą 15.02.1918 r. 2 pułk Brygady rozbił oddziały austro-węgierskie i udrożnił drogę do dalszego marszu. Wozy taborowe kilkukrotnie usiłowały dołączyć do pułków, nie udało im się jednak przebić przez przejazd kolejowy, zablokowany przez austriacki pociąg pancerny. Równocześnie pułki 2 i 3 w starciu pokonały załogę wsi Rarańcza, docierając do opuszczonych okopów rosyjskich. Ok. 1500 legionistów wraz z karabinami maszynowi przedostało się na drugą stronę frontu, w tym mój dziadek Pozostałe 3000 wraz ze sztabem Korpusu, dowództwem, pułkiem artylerii, kilkoma kompaniami (szturmową, sztabową, telegraficzną) żandarmerią, sądem polowym, po walce zatrzymano i internowano 11. Grupie, głównie oficerów postawiono zarzuty zbrodni przeciw sile zbrojnej Austro-Węgier, udziale w zbiorowym spisku, dezercji oraz mordu. Po 4 miesiącach wycofano akt oskarżenia dzięki wydanej, staraniom polskiej strony, abolicji
15 pułk strzelców II Korpusu Wojska Polskiego na Ukrainie 15.02 1918- 13.05.1918
16.02.1918 r trzecia część Brygady znalazła się na wolności jednak w bardzo trudnym położeniu, na niebezpiecznym terenie, ze skromnymi zapasami amunicji i żywności, bez pieniędzy. W tej sytuacji zdecydowano o przeprawie na lewy brzeg Dniestru i 300 kilometrowym marszu wzdłuż rzeki do miejsca pobytu II Korpusu Polskiego z którym połączyła się wchodząc w skład 5 Dywizji Strzelców Polskich 12 Dowództwo nad Korpusem objął generał Józef Haller. Porucznik Józef Płonka dowodził 1 kompanią karabinów maszynowych w 15 Pułku Strzelców Polskich, generała Józefa Zająca. W połowie kwietnia Korpus dotarł do Kaniowa nad Dniestrem. Pobyt wojska polskiego na terenie Ukrainy Niemcy uznali za naruszenie warunków traktatu brzeskiego. Z 10 na 11 maja wojska niemieckie zaskoczyły atakiem formacje polskie zgrupowane pod Kaniowem. Toczono zacięte walki. Nad ranem oddziały Korpusu utworzyły czworobok o ok. 15 km obwodzie obsadzony poszczególnymi pułkami, sytuując wewnątrz artylerię, ambulanse i tabory. Przeciw formacjom polskim stanęły przeważające liczebnie siły wroga. Brak amunicji zmusił Polaków do kapitulacji. 3000 szeregowych i 250 oficerów wywieziono do niemieckich obozów w Białej, Brześciu, Güstrow, Parchimiu i Breezen. Generałowi Hallerowi i części żołnierzy Korpusu udało się zbiec 13. W opracowaniach podkreśla się, że bitwa kaniowska nie miała większego znaczenia militarnego ale była pierwszą bitwą stoczoną samodzielnie przez Polaków oraz podniosła rangę sprawy polskiej na forum międzynarodowym. Po bitwie kaniowskiej dziadek trafił do obozu jenieckiego w Białej Podlaskiej z którego zbiegł 27.06.1918 r. i ukrywał się do 9.11.1918 . Po ucieczce wstąpił w struktury tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej. Działał na terenie Ostrołęki, Łomży i Ostrowi Mazowieckiej jako delegat Armii Generała Hallera 14
11.11.1918 r. Polska po 123 latach odzyskała niepodległość, porucznik Płonka zasilił szeregi oficerów wojska polskiego, biorąc udział w walkach o ukształtowanie południowej i wschodniej granicy Polski.
Anna Szczypka-Rusz