5 marca 2023 r. podczas walnego zebrania zbytkowskiej Ochotniczej Straży Pożarnej, przedstawiciele Stowarzyszenia Miłośników Zbytkowa przekazali na ręce Prezesa OSP, druha Marka Omozika, odnaleziony Statut i Regulamin Służby Ochotniczej Straży Ogniowej sprzed 118 lat.

 

Statut Straży Ogniowej w Zbytkowie z 1905 r.

Oryginał statutu znajduje się w Archiwum w Opawie pod sygnaturą Zemský archiv v Opavě, Zemská vláda slezská Opava, karton 1396, sygn. 12162/1905

Kopią i tłumaczeniem dysponuje Ochotnicza Straż Pożarna w Zbytkowie

Tłumaczenie: dr Rafał Obetkon

Statut jest dokumentem sporządzonym w języku niemieckim, pismem ręcznym, opatrzony podpisami, pieczęciami i opłacony w formie znaczka skarbowego

Uwagi wstępne:

     Archiwa ciągle skrywają wiele niespodzianek czekających na odkrycie lub raczej na odkurzenie. Do momentu zlokalizowania przez SMZ Statutu zbytkowskiej Straży Ogniowej z 1905 r., lokalna społeczność, a przede wszystkim druhowie z OSP żywili przekonanie o 86 letniej historii zbytkowskiego pożarnictwa. Pozyskana kopia dokumentu z początku XX w., wydłuża tę historię o 32 lata. Samo odkrycie dokumentu nie przesądza jednak o fakcie założenia przed 118 laty jednostki czy też drużyny. W tej kwestii pojawiają się pytania i wątpliwości. Argumenty kryją zbiory Archiwum Państwowego oddział w Bielsku – Białej, zawierające m. in. dokumenty o charakterze statystycznym. Wg wykazów zbytkowska jednostka liczyła w 1914 r., 24 ochotników, natomiast rok wcześniej 22 mężczyzn.

     U progu XX w. gmina Zbytków leżała w granicach tzw. Śląska Austriackiego wchodzącego w skład Monarchii Austro – Węgierskiej, w powiecie politycznym Bielsko i powiecie sądowym Strumień. Organem ustawodawczym dla Śląska Austriackiego był Sejm Krajowy w Opawie (rodzaj parlamentu regionalnego).

     28 kwietnia 1905 r. komitet założycielski wystosował pismo do Prezydium Rządu Krajowego w Opawie w sprawie założenia Ochotniczej Straży Ogniowej/Pożarnej w Zbytkowie wraz z projektem Statutu datowanym na 05 maja 1905 r¹. Pod pismem złożono trzy podpisy: Paula R. Kollera, Rudolfa Sprenzla (obaj byli mieszkańcami Strumienia) oraz prawdopodobnie Franza Schwarza, ówczesnego przełożonego gminy Zbytków. Ten podpis nie został jednak rozszyfrowany i potwierdzony przez tłumacza, tym samym pozostaje w sferze przypuszczeń.

     Dokument obejmuje 43 paragrafy dotyczące celów Stowarzyszenia, jego struktury, praw i obowiązków członków, finansowania oraz wielu innych szczegółowych aspektów.

 

Treść Statutu Ochotniczej Straży Ogniowej w Zbytkowie

streszczenie

     Siedzibą Stowarzyszenia był Zbytków. Nie wskazano konkretnego miejsca. Wieś nie posiadała strażnicy, a siedliska mieszkańców stanowiły domy drewniane lub drewniano – murowane, nie można wykluczyć, że siedzibę zlokalizowano na terenie zabudowań własności Arcyksiążęcej Wysokości czyli w zbytkowskim folwarku.

     Cele: udzielenie dobrowolnej pomocy w przypadku pożarów w określonym w Regulaminie służby rejonie

     Organami Stowarzyszenia był Zarząd i Walne Zgromadzenie

  Zarząd.  Skład Zarządu tworzyli komendant, zastępca komendanta, 2 dowódców załóg, strażnik zbrojowni, referendarz zarazem skarbnik, dwóch mężów zaufania Gminy Zbytków. Ośmioosobowy Zarząd miał prawo podejmowania uchwał przy obecności 5 członków. Decyzje podejmowano bezwzględną większością głosów. Kluczowy głos należał do przewodniczącego. W przypadku głosowania nad wydatkami przekraczającymi 200 koron, wynik głosowania musiał być jednomyślny, rozbieżność głosów powodowała konieczność podjęcia decyzji przez Walne Zgromadzenie.

     Zadania członków Zarządu:

Komendant kierował Stowarzyszeniem szczególnie w przypadku pożarów i ćwiczeń, w porozumieniu ze wszystkimi członkami Zarządu ustalał czas, miejsce i plan głównych ćwiczeń, przewodniczył Walnym Zgromadzeniom i posiedzeniom Zarządu oraz reprezentował Stowarzyszenie na zewnątrz

Zastępca Komendanta przejmował obowiązki Komendanta pod jego nieobecność
Referendarz i zarazem skarbnik, sporządzał dokumenty np. protokołował posiedzenia Walnego Zebrania i Zarządu, regulował zobowiązania finansowe, większe wydatki wymagały pisemnego zarządzenia komendanta, pobierał składki, sprawował pieczę nad dokumentami, listą członków i pieczęcią Stowarzyszenia
Strażnik Zbrojowni nadzorował konserwację maszyn, urządzeń i wyposażenia straży, prowadził ewidencję sprzętu, wystawiał rewersy/pokwitowania na pobrany sprzęt i wyposażenie, jak również zawiadywał sprzętem podczas pożaru i ćwiczeń
Dowódcy załóg podporządkowani Komendantowi ponosili odpowiedzialność za szkolenie teoretyczne i praktyczne swojego zespołu

    Walne Zgromadzenie : walne zebranie zwoływało kworum Zarządu (minimum 5 osób Zarządu) przynajmniej raz w roku. Zarząd miał prawo zwołać Nadzwyczajne Walne Zgomadzenie na pisemne żądanie minimum ¼ członków całej organizacji. Statut określał też porządek obrad rocznego Walnego Zebrania obejmujący: 1. Protokół z ostatniego Walnego Zgromadzenia 2. Sprawozdania roczne strażnika zbrojowni i referendarza – skarbnika 3. Wnioski Zarządu 4. Ponowny wybór Zarządu i wszystkich rang 5. Sprawy różne. Poza tym Zgromadzenie wyznaczało też 3 audytorów w celu zbadania i zatwierdzenia raportu kasowego. Audytorami mogły być osoby spoza organizacji.

     Członkostwo w straży było dobrowolne, członkowie dzielili się na: rzeczywistych (wykonawczych), wspierających działania OSP (warunkiem było wpłacenie minimum 4 koron rocznie), honorowych (uznanych przez Zarząd za szczególnie zasłużonych dla straży lub wyróżniających się wybitną postawą)

     Procedura przyjęcia w szeregi organizacji: kandydat wnioskował do Zarządu o przyjęcie do organizacji. Zebrania zarządu odbywały się raz w miesiącu. Na zebraniu ogłaszano kandydaturę zgłaszającego się, w kolejnym miesiącu przyjmowano kandydata w szeregi OSP, pod warunkiem, że komendant nie otrzymał pisemnego lub ustnego uzasadnionego sprzeciwu przeciw kandydaturze w ciągu 8 dni od dnia zgłoszenia.

     Ceremoniał przyjęcia składał się z wręczenia egzemplarza statutu, wręczenia elementów wyposażenia w postaci rewersu/pokwitowania. Przyrzeczenie zastępował uścisk dłoni zobowiązujący do przestrzegania statutu.

     Obowiązki i prawa strażaka: powinnością strażaka było honorowe zachowanie, punktualność i posłuszeństwo. Niesubordynacja podlegała karom, o czym szerzej napisano w Regulaminie Straży. Sprawy sporne rozstrzygał sąd honorowy składający się z 2 członków Zarządu, 2 mężów zaufania oskarżonego oraz z przewodniczącego wybranego spośród wymienionych 4 osób. Sąd honorowy podobnie, jak Zarząd miał prawo nakładania kar. Rezygnację z uczestnictwa w Stowarzyszeniu zgłaszano ustnie lub pisemnie przełożonemu, sprzęt zdawano strażnikowi zbrojowni. Rezygnacja członka Zarządu wymagała zgłoszenia tego zamiaru dowódcy w formie pisemnej.

     Finansowanie, środki na pokrycie kosztów funkcjonowania Straży Ogniowej tworzyły składki Gminy Zbytków, składki czynnych i wspierających członków Straży. Zamierzano też powołać Fundusz Wsparcia dla poszkodowanych strażaków, stanowiący 10% wszystkich wniesionych składek. W przypadku likwidacji straży ogniowej, posiadany majątek i inwentarz po spłacie zadłużenia przypadał Gminie Zbytków.

 

Treść Regulaminu Ochotniczej Straży Ogniowej w Zbytkowie

streszczenie

Treść Regulaminu składa się z przepisów ogólnych i przepisów szczególnych

Przepisy ogólne:

     Struktura Straży Ogniowej. Stowarzyszenie składało się z załóg: spryskującej/gaśniczej i dowozowej, dostarczającej wodę oraz obsługującej podajnik, jak również z załogi ochrony. Załogi dzieliły się na roty/drużyny. Naprzemiennie jedna drużyna pełniła służbę przez 14 dni, druga stanowiła rotę rezerwową.

   Dowództwo jednostki: komendant, zastępca komendanta, dowódca załogi, dowódca drużyny/roty.

     Rejon działania: działania straży obejmowały Gminę Zbytków oraz otaczający obszar Arcyksiążęcej Wysokości do pruskiego Śląska na odległość jednej mili od Zbytkowa. Na zarządzenie komendanta, drużyny i sprzęt mogły być skierowane poza granice tego rejonu w celu niesienia pomocy²

     Wyposażenie strażaka: granatowa bluza z żółtymi, metalowymi guzikami i mosiężny hełm, jak wynika z dalszej treści Statutu, także zbroja, którą stanowił zapewne jakiś rodzaj ochraniaczy. Zapewnienie strażakom hełmów i zbroi spoczywało na Stowarzyszeniu. Odzież kupowali strażacy we własnym zakresie.

     Przepisy dotyczące użytkowania wyposażenia: wyposażenie mogło być używane wyłącznie do celów służbowych, a mundur wyłącznie na służbie. Po służbie zezwalano na noszenie strażackiej czapki z insygniami załogi oraz regulaminowej granatowej bluzy. Zabroniono mieszania lub zamiany elementów wyposażenia. Zniszczone lub uszkodzone elementy wyposażenia zgłaszało się dowódcy załogi, który zlecał likwidację bądź naprawę uszkodzeń, strażnikowi zbrojowni.

     Podporządkowania: przyjęcie w poczet Straży Ogniowej zobowiązywało do ścisłego wypełniania obowiązków zgodnie ze Statutem i Regulaminem służby, bezwzględnego wykonywania poleceń przełożonego, okazywania mu szacunku. Opuszczenie zajmowanego stanowiska bez zezwolenia podczas pożaru lub niebezpieczeństwa było zabronione. Samowolne oddalenie z miejsca pożaru karano wykluczeniem z organizacji.

     Obowiązki ogólne: Na służbie i poza nią strażak musiał wykazywać się honorowym męskim zachowaniem, punktualnością, odwagą i determinacją, trzeźwością myślenia, spokojem, umiłowaniem porządku, rozwagą i ugodowością. Wstąpienie do karczmy w drodze powrotnej po służbie było dozwolone, zaznaczono jednak, że strażak w mundurze nie powinien spędzać niepotrzebnie długiego czasu na ulicy lub w gospodzie. Jeżeli strażak nie mógł stawić się na służbie był zobligowany osobiście bądź za pośrednictwem, przeprosić dowódcę w ciągu doby. Dowódcy zgłaszali fakt komendantowi. Wyjazd strażaka poza Zbytków na dłużej niż 3 dni wymagał udzielenia urlopu. Drobne spory wynikłe pomiędzy członkami straży rozstrzygał bezpośredni przełożony. Większe kierowano do sądu honorowego: patrz streszczenie statutu pkt. obowiązki i prawa strażaka.

     Kary za wykroczenia przeciw Statutowi lub Regulaminowi: ustna nagana, pisemna nagana, czasowe wykluczenie, wykluczenie bezterminowe. Trzykrotna nagana ustna była równoznaczna z nagana pisemną. Potrójna nagana pisemna przekładała się na czasowe wykluczenie, trzy wykluczenia czasowe powodowały usunięcie strażaka ze Stowarzyszenia, Wyższych rangą dodatkowo po naganie pisemnej i czasowym wykluczeniu. pozbawiano nagrody.

Sygnały: sygnały straży były wygrywane rogiem, trąbką lub gwizdkiem. W Regulaminie zawarto zapis nutowy następujących sygnałów: Alarm do ćwiczeń, Wspieranie, Zbiórka, Odwołanie, Uważaj!, Marsz generalny, Marsz wodny, Wstrzymać wodę, Wąż wydłużyć, Wąż skrócić, Alarm pożarowy, Wezwanie o pomoc.

     Fundusz wsparcia: fundusz miał na celu wspieranie strażaków, którzy doznali obrażeń w czasie służby, stali się niezdolni do pracy i wymagali leczenia. Zarząd podejmował decyzję dotyczącą wysokości przyznanej kwoty na podstawie zaświadczeń lekarskich. Dodatkowo biedni członkowie Straży mogli uzyskać odszkodowanie za zniszczone ubranie i obuwie, zgłaszając fakt dowódcy bezpośrednio po zakończeniu akcji.

Przepisy szczególne dotyczące poszczególnych rang

     Dotyczące komendanta. Komendant pełnił najwyższe kierownictwo podczas ćwiczeń i na miejscu pożaru. Dowódca zajmował miejsce podczas akcji bez prawa jego opuszczenia. Miejsce dowodzenia oznaczano latarnią.

     Dotyczące zastępcy komendanta. Zastępca przejmował funkcje komendanta podczas jego nieobecności, przekazywał najważniejsze rozkazy dowódcom załóg, jak również doradzał i pomagał komendantowi w wypełnianiu jego obowiązków.

     Dotyczące dowódców załóg. Dowódcy kierowali szkolnymi ćwiczeniami podkomendnych i ponosili odpowiedzialność za sprawność każdego członka załogi. Prowadzili rejestr drużyny, odnotowując przypadki zaniedbań podwładnych podczas gaszenia pożarów, nakładane kary itp. Podczas akcji i ćwiczeń kierowali podwładnymi bez narażania ich na niebezpieczeństwo oraz utrzymywali w pogotowiu załogę rezerwową.

     Dotyczące strażnika zbrojowni: Strażnik zbrojowni był w randze dowódcy. Poza nadzorem nad sprzętem, prowadzeniem jego rejestru, zapewnieniem napraw wyposażenia odpowiadał za nadzorowanie sprzętu użytkowanego podczas pożaru np. do jego zadań należało zapobieganie przymarzaniu węży do ziemi i zapobieganie zamarzaniu sikawki podczas gaszenia pożarów zimą.

     Dotyczące dowódców rot: obowiązki dowódców rot sprowadzały się do sprawnego wykonywania służbowych funkcji, wspierania dowódcy załogi podczas szkolenia drużyny, kompetencji zapewniających sprawne przejęcie obowiązków dowódcy załogi podczas jego nieobecności oraz samodzielności.

     Dotyczące trębaczy: jednostka dysponowała dwoma trębaczami od których wymagano gotowości i znajomości wszystkich sygnałów. Trębacze zajmowali stanowiska w pobliżu komendanta i niedaleko dowódcy załogi gaśniczej. Sygnał wygrywany przez trębacza znajdującego się obok dowódcy musiał być powtórzony przez trębacza usytuowanego obok dowódcy załogi gaśnicznej. Takie rozwiązanie dawało dowodzącemu pewność, co do prawidłowego zrozumienia wydanego rozkazu.

     Dotyczące sztygarów: zgodnie z tłumaczeniem treści Statutu do zadań sztygarów – strażaków należało zapobieganie rozprzestrzenianiu się pożaru, w razie potrzeby rozbiórka zagrożonych części budynku, szczególnie jednak ratowanie ludzkiego życia i dobytku. Od strażaków w randze sztygarów wymagano determinacji, odwagi, siły i poświęcenia. Prawdopodobnie z grupy sztygarów wybierano dowódcę tzw. rury. Trudno dziś stwierdzić czy wzmiankowana rura była sikawką czy innym rodzajem wyposażenia jednostki. Zapewne pełniła znaczącą funkcję podczas akcji gaśniczych ponieważ jej dowódcę wybierali przedstawiciele wszystkich strażackich rang. Wymagane cechy dowódcy tejże rury określa następujące zdanie zapisane w dokumencie „Tylko ktoś, kto okaże się całkowicie niezawodny, szybki, silny i zdeterminowany we wszystkich ćwiczeniach, może być dowódcą rury”³

Przepisy szczególne dotyczące załóg

     Dotyczące załogi gaśniczej składającej się z 2 rot: załoga gaśnicza miała obowiązek zapoznania się z instrukcją obsługi pompy, jej utrzymania i obsługi

     Dotyczące załogi dowozowej składającej się z 2 rot: zadaniem załogi dowozowej było znalezienie najkrótszej drogi do zbiornika wodnego, jak najszybsze dostarczenie wody na miejsce pożaru oraz dysponowanie wiedzą na temat budowy i obsługi sprzętu pozostającego w jej dyspozycji. W szczególnych przypadkach (niepełny stan osobowy) obie roty wchodzące w skład drużyny mogły brać udział w akcji jednocześnie. Dopuszczano także możliwość angażowania ochotników do pompowania wody.

     Dotyczące załogi ochrony: służba załogi ochrony polegała na utrzymywaniu porządku, odcinaniu przestrzeni potrzebnej do pracy gaśniczej, zabezpieczaniu/pilnowaniu uratowanych przedmiotów i zakwaterowaniu osób potrzebujących pomocy. Na odcięte miejsce pożaru drużyna mogła wpuścić tylko członków straży pożarnej w zbrojach, przedstawicieli i organy kompetentnych władz, ochotników za zgodą komendanta, mieszkańców domów dotkniętych odcięciem.

Przepisy szczególne dotyczące ćwiczeń

     Ćwiczenia wymagane do wyszkolenia straży składały się z ćwiczeń szkolnych i ćwiczeń głównych. Poszczególne załogi organizowały ćwiczenia w celu poznania budowy i obsługi maszyn i urządzeń używanych podczas akcji. Latem ćwiczenia organizowano raz w tygodniu. W przypadku gdy w określonym czasie mężczyzna nie zdobył umiejętności niezbędnych do działania w dziale do którego miał przydział, zostawał przesunięty do innego działu.

Przepisy szczególne dotyczące akcji

     W razie pożaru w rejonie podlegającym działaniom straży pożarnej każdy mężczyzna był zobowiązany stawić się na miejsce jak najszybciej. Na polecenie komendanta strażacy mogli brać udział także w innych akcjach jak. np. działania podczas nieszczęśliwych wypadków, powodzi, pożarów poza podległym rejonem. Po ugaszeniu pożaru na miejscu pozostawały tylko drużyny wyznaczone przez komendanta. Po każdym pożarze i ćwiczeniach sprzęt i zbroje musiały zostać wyczyszczone i przywrócone do stanu gotowości w ciągu 24 godzin.

     Ponad stuletnia historia pożarnictwa w Zbytkowie daje podstawę do stwierdzenia, że współczesna Straż Pożarna jest taka sama, w sensie ciągłości celów i zadań, jak ta sprzed ponad wieku. Nie może być jednak taka sama, ze względu na zmieniające się na przestrzeni lat uwarunkowania społeczno – kulturowe, kształtujące świat bliższy i dalszy. Jedno jest pewne, nasi strażacy godnie kontynuują ideę, która zawitała do Zbytkowa przed 118 laty.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

•